Digitalizacja... i co dalej - relacja

27 września 2011 r. w Centralnej Bibliotece Wojskowej odbyła się czwarta z kolei konferencja poświęcona Ochronie Narodowego Zasobu Bibliotecznego, której gospodarzem była zastępca Dyrektora CBW – Beata Czekaj-Wiśniewska. Tematem tegorocznego spotkania była próba odpowiedzi na pytanie: „Digitalizacja… i co dalej?”.

W przedsięwzięciu, zorganizowanym przez CBW oraz Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, wzięło udział ponad 120 uczestników z całej Polski, w tym Przewodnicząca SBP Elżbieta Stefańczyk.

Wśród prelegentów znaleźli się przedstawiciele instytucji o różnym stopniu rozwoju procesu digitalizacji, w tym również placówek, w których jest on bardzo zaawansowany, takich jak: Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, Biblioteka Narodowa i Biblioteka Zakładu im. Ossolińskich, a także instytucji podejmujących tematykę niecodzienną, jak chociażby udostępnianie w sieci bazy zabytkowych opraw – projekt realizowany przez Bibliotekę Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Uczestnicy konferencji mogli ponadto zapoznać się z dokonaniami w zakresie cyfryzacji zbiorów Centralnej Biblioteki Statystycznej oraz wchodzącej dopiero na ścieżkę digitalizacyjną Centralnej Biblioteki Wojskowej.

Wygłoszone referaty można podzielić na trzy zasadnicze grupy zagadnień, z których pierwsza dotyczyła długotrwałego przechowywania zbiorów zdigitalizowanych, druga poświęciła najwięcej uwagi zagadnieniom związanym z wykorzystywaniem i użytecznością zbiorów publikowanych w bibliotekach cyfrowych, trzecia zaś przekrojowo omówiła dokonania danych instytucji w dziedzinie digitalizacji.

Problematyce bezpieczeństwa oraz metodom ewidencjonowania cyfrowych obiektów archiwalnych dwa bardzo ciekawe referaty poświęcili przedstawiciele Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego.

Grzegorz Kłębek opowiedział o doświadczeniach Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego w zakresie ewidencjonowania plików. Jako kolejne fazy rozwoju (zależne m.in. od wielkości i rodzaju zasobów), wymienił: etap „tabelkowy”, sprawdzający się przy stosunkowo niewielkiej liczbie obiektów oraz poszukiwaniach niewielkiej ilości informacji o nich; „programowy”, mający na celu m.in. retroewidencję (w BUW wykonywaną za pomocą oprogramowania „Where is it?”); bardziej zaawansowany „bazodanowy” oraz systemy zarządzające nieodzowne przy wielkiej liczbie archiwaliów cyfrowych.

Z nieco innej perspektywy problematykę związaną z archiwizacją informacji cyfrowej podjął Włodzimierz Daszewski, który omówił warunki długotrwałego przechowywania zasobu. Zwrócił uwagę na niezwykłe tempo wzrostu ilości informacji, przy jednoczesnym obniżeniu jej wartości. Przypomniał, że archiwizowanie informacji generuje konieczność znalezienia dla niej miejsca – także fizycznego. Istotne dla nośników danych są, według prelegenta, przede wszystkim „stabilność w czasie”, która „zależy od technologii i jakości wykonania”, warunki przechowywania oraz świadomość, że informacja cyfrowa nie jest z natury przystosowana do długotrwałego przechowywania na nośnikach fizycznych. Dlatego konieczne jest: zabezpieczanie więcej niż jednej kopii tej samej informacji, rozproszenie fizycznej kopii i rearchiwizacja.

Elżbieta Stelmaszczyk z Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk przedstawiła pierwszą elektroniczną bazę opraw zabytkowych. Celem powstania bazy było utworzenie ogólnie dostępnego materiału naukowego do specjalistycznych badań, hobbystycznego oglądu oraz zaprezentowanie zasobów poznańskiej książnicy w zakresie introligatorstwa. W założeniu do bazy ma wejść ok. 10% woluminów sprzed 1800 r. Baza ta stanowi odpowiedź na wzrost zainteresowania tegumentologią wśród naukowców i antykwariuszy. Elżbieta Stelmaszczyk zaapelowała o podejmowanie podobnych inicjatyw przez inne biblioteki.

Z kolei przedstawiciel Cyfrowej Biblioteki Narodowej Polona Jan Dionizy Mejor zajął się problemem reuse (ponownego wykorzystania danego źródła) w sieci. Opisał zjawisko przetwarzania danych znajdujących się w bibliotekach cyfrowych na innych portalach internetowych i prezentowania ich przez nie jako materiałów własnych. Stwierdził, że może to być formą reklamy danej biblioteki, sposobem pozyskania nowych użytkowników. Aby tak było, niezbędnym warunkiem jest korzystanie (zlinkowanie) oryginalnego źródła dokumentu. Brak informacji o pochodzeniu obiektu w konsekwencji może spowodować odpływ korzystających z biblioteki. Zanika bowiem wówczas więź między obiektem prezentowanym na stronie biblioteki cyfrowej, a jego przetworzoną kopią. 

Przekrojowo o dokonaniach swoich instytucji w zakresie digitalizacji zbiorów opowiedzieli dr Mariusz Dworsatschek, reprezentujący Zakład Narodowy im. Ossolińskich, i Bożena Łazowska Dyrektor Centralnej Biblioteki Statystycznej. Dr Dworsatschek zreferował przebieg digitalizacji zbiorów Ossolineum, wskazał kryteria wyboru obiektów oraz źródła ich finansowania. Zapoznał uczestników konferencji z realizowanym od 2004 r. projektem digitalizacji zbiorów Ossolineum, pozostawionych we Lwowie w Bibliotece im. Wasyla Stefanyka. Skanowane są tam m.in. unikatowe rękopisy i archiwa rodzin magnackich. Równolegle do tego projektu prowadzona jest cyfryzacja i konserwacja zbiorów wrocławskich, dofinansowywana ze środków europejskich. Obejmuje, m.in. stare druki, inkunabuły, polonica. Autor podkreślił, że Ossolineum nie posiada własnej pracowni, a jedynie własne archiwum cyfrowe. Skanowaniem zajmuje się firma zewnętrzna. Celem cyfryzacji jest upowszechnianie piśmienniczych zbiorów specjalnych poprzez publikację internetową w Dolnośląskiej Bibliotece Cyfrowej. Dodał jednak, że nie wolno zapominać o oryginale, który jako obiekt zabytkowy jest częścią narodowego zasobu bibliotecznego.

Bożena Łazowska wygłosiła referat pt. „Biblioteka cyfrowa w Centralnej Bibliotece Statystycznej wczoraj dziś i jutro”. Stwierdziła, że kryterium wyboru dokumentów do digitalizacji jest proweniencja, wiek, stan zachowania i unikatowość. Jak podkreśliła , CBS zdigitalizowała swoje katalogi kartkowe i połączyła tę bazę z katalogiem OPAC w systemie Aleph. Zeskanowano, m.in. tablice statystyczne, przedwojenne roczniki statystyczne, mapy, poufne informacje statystyczne, tzw. obzory guberni. Od 2009 r. całość zasobów zdigitalizowanych została zamieszczona w Internecie. W przyszłości na stronie CBS pojawiają się także internetowe wersje wystaw.

Wojciech Kuliński z Centralnej Biblioteki Wojskowej przedstawił „Refleksje na chwilę przed uruchomieniem Wojskowej Biblioteki Cyfrowej „Zbrojowni@”. Podkreślił, że czytelnicy oczekują, że w „Zbrojowni” znajdą się materiały do studiów nad historią wojskowości (chodzi tu głównie o zbiory specjalne) oraz materiały do pracy naukowej w zakresie nauk o bezpieczeństwie i nauk o obronności (nowsze publikacje). To co użytkownicy cenią najbardziej, to: precyzja opisywania dokumentów, kompletność źródeł/kolekcji, łatwość wyszukiwania, szybkość działania. Czytelnicy poszukują unikalnych materiałów, a często też poufnych (oczywiście prezentacja takich dokumentów w bibliotece cyfrowej możliwa jest po ich odtajnieniu). Anna Szacoń, kierownik Pracowni Digitalizacji Zbiorów i Poligrafii w CBW, mówiła o strukturze podległej sobie pracowni, a także o przyjętych w Bibliotece procedurach postępowania z materiałami digitalizowanymi.

W dyskusji podsumowującej konferencję zabrała głos m.in. przedstawicielka Jagiellońskiej Biblioteki Cyfrowej, zainteresowana organizacją i kwestiami technicznymi związanymi z procesem cyfryzacji zbiorów. Przedstawiciel Biblioteki Centralnej Polskiego Związku Niewidomych pytał, czy inne biblioteki podejmują się OCR-owania obiektów, o co apelował do bibliotekarzy. W odpowiedzi zwrócono uwagę, że działania tego typu są podejmowane pomimo niedoskonałości narzędzi. Rozwiano także wątpliwości dotyczące plików DjVu, które obecnie nadają się do procedury OCR. Na pytanie o digitalizację zbiorów audio, Ewa Gryguc z CBN Polona odpowiedziała, że na przeszkodzie stoją tu kwestie związane z prawem autorskim, gdyż musi minąć 70 lat od śmierci autora, by taki zapis cyfrowy można było opublikować w sieci.

nad. Anna Szacoń