80 rocznica śmierci Zygmunta Mocarskiego

16 września 2021 r. mija 80. rocznica śmierci Zygmunta Mocarskiego (1894-1941). Należał do grona bibliotekarzy, którzy swoją aktywnością i dorobkiem zawodowo-naukowym zapisali się w historii bibliotekarstwa międzywojennego.

Urodził się na Kowieńszczyźnie, w latach 1913-1918 studiował na Uniwersytecie Petersburskim prawo i księgoznawstwo. W miejscowych bibliotekach i archiwach badał i rejestrował polonika, wywiezione do Rosji po rozbiorach.

W 1919 r. podjął pracę w Bibliotece Katolickiego Uniwersytetu w Lublinie, gdzie kierował inwentaryzacją oraz katalogowaniem zbiorów uczelni. W sierpniu 1919 r. rozpoczął w Warszawie pracę w Wydziale Prasowym Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. W latach 1920-1921 redagował „Biuletyn Bibliograficzny”, w którym rejestrowano bieżącą produkcję wydawniczą na podstawie  egzemplarza obowiązkowego. W latach 1922-1923 uczestniczył jako ekspert w Moskwie i Leningradzie w pracach rewindykacyjnych polskich zbiorów z Rosji na mocy Traktatu Ryskiego.

15 maja 1923 r. objął funkcję dyrektora nowej Książnicy Miejskiej im. Kopernika w Toruniu, która miała spełniać rolę nowoczesnej biblioteki publicznej, a w przyszłości stać się zalążkiem biblioteki uniwersyteckiej, o czym pisał w publikacji  O potrzebie wyższego szkolnictwa na Pomorzu (1938). Dzięki jego staraniom w 1934 r. przyznano Książnicy egzemplarz obowiązkowy druków pomorskich, co czyniło ją główną biblioteką regionalną w województwie. W tym samym roku wydał opracowanie Książka w Toruniu do roku 1793. Zabiegał też o dawne druki pomorskie i o Pomorzu (książki i czasopisma), w tym rozproszone po kasatach księgozbiorów klasztornych i kościelnych. W 1926 r. założył w Toruniu Towarzystwo Bibliofilów im. Lelewela, w którym wydał sześć druków bibliofilskich.  

W swoich licznych publikacjach w prasie lokalnej i ogólnopolskiej propagował wiedzę o Książnicy i jej historycznych zbiorach oraz o ich znaczeniu dla badań nad dziejami Pomorza. Działał również w toruńskim Towarzystwie Naukowym, za pośrednictwem którego prowadził m.in. wymianę publikacji Książnicy oraz zdobywał fundusze na jej działalność. Z powodu nielicznego personelu biblioteki, sam uczestniczył w jej codziennej działalności, realizując choćby pracochłonne kwerendy naukowe. W uznaniu jego zasług władze miejskie mianowały go w 1937 r. dożywotnim dyrektorem biblioteki.

Od 1919 r. był jednym z pierwszych członków Związku Bibliotekarzy Polskich,  brał udział w zjazdach bibliofilów oraz bibliotekarzy. Wygłaszał referaty o działalności Książnicy Toruńskiej (Poznań 1929, Wilno 1932). Na IV Zjeździe Bibliotekarzy Polskich w 1936 r. w Warszawie prezentował Stan badań polskiego drukarstwa oraz Stan badań polskiego księgarstwa nakładowego. Postulował utworzenie muzeum książki na wzór Francji, Belgii i Niemiec. Pisał także o konieczności powołania w kraju  Biblioteki Narodowej oraz Instytutu Bibliograficznego, a także o potrzebach bibliotek naukowych. Po wybuchu wojny przebywał w Warszawie, gdzie zmarł 16 września 1941 r. w wieku 47 lat.

H.Ł.

Zob. też:
Paszkiewicz Urszula: „Książka nie doczytana, książka otwarta” – Zygmunt Mocarski. W: Portrety bibliotekarzy polskich. Wrocław: Ossolineum, 1980, s. 224-234
Tomkowiak Katarzyna: Udział Zygmunta Mocarskiego w pracach rewindykacyjnych polskich zbiorów bibliotecznych z Rosji (1922-1923), „Folia Toruniensis” 2018, nr 18, s. 57-87
Mikulski Tadeusz: Zygmunt Mocarski, „Pamiętnik Literacki” R. 36: 1946, z. ¾, s. 272-277