65 rocznica śmierci Edwarda Chwalewika

8 lutego 2021 r. mija 65. rocznica śmierci Edwarda Chwalewika (1873-1956), zasłużonego i najbardziej znanego dokumentalisty losów księgozbiorów powstałych na historycznych ziemiach polskich i poza ich granicami. Także antykwariusza, bibliotekarza, bibliografa oraz kolekcjonera i znawcę rodzimych ekslibrisów, w latach 1922-1924 prezesa w Związku Bibliotekarzy Polskich (ZBP).

Już u schyłku XIX w. w siedleckim gimnazjum zorganizował tajną bibliotekę patriotycznego ruchu samokształceniowego, redagował też pismo uczniowskie „Promień”. Od 1895 r. studiował w Warszawie i pracował społecznie w czytelniach bezpłatnych Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności, zbierał fundusze na powstanie biblioteki publicznej w stolicy. W 1902 r. został zesłany za działalność w organizacjach socjaldemokratycznych na Syberię. W Krasnojarsku pracował w miejscowej bibliotece. W 1903 r. poznał tam Aleksego Babina z Biblioteki Kongresu w Waszyngtonie, który wprowadził go w arkana pracy bibliotekarskiej.

Po powrocie do kraju pracował od 1906 r. w warszawskim Antykwariacie Polskim Hieronima Wildera. Zdobyta tam wiedza dotycząca kolekcjonerstwa, zawartości ocalałych wielowiekowych księgozbiorów posłużyła mu do opracowania i wydania w 1916 r. pierwszej wersji niezastąpionej do dziś publikacji Zbiory polskie. Archiwa, biblioteki, gabinety, galerie, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie w porządku alfabetycznym według miejscowości ułożone. Drugie, rozszerzone czterokrotnie wydanie ukazało się w latach 1926-1927.

W latach 1919-1939 pracował w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej (MPiOS), w 1922 r. został kierownikiem tamtejszej biblioteki, którą stworzył od podstaw. W 1920 r. został ekspertem polskiej delegacji, której zadaniem była identyfikacja i odzyskanie polskich zbiorów bibliotecznych z Rosji i Ukrainy, wywiezionych w latach zaborów. Dzięki znajomości wysokiej rangi urzędników sowieckich polskiego pochodzenia, miał duży wkład w odzyskanie zbiorów Biblioteki Załuskich. W okresie międzywojennym wydał szereg opracowań dotyczących ekslibrisologii, wstępów do wydań bibliofilskich oraz artykułów na temat rewindykacji zbiorów po traktacie ryskim. W MPiOS redagował m.in. czasopismo „Opieka Społeczna”. W 1921 r. był inspiratorem powstania Towarzystwa Bibliofilów Polskich, opracował jego statut i regulamin, pełnił też kolejno obowiązki sekretarza i wiceprezesa. Podczas II wojny światowej stracił większość cennych zbiorów: doborową bibliotekę, zbiór ekslibrisów liczący ok. 3000 egz. Po wojnie kierował do 1952 r. Biblioteką MPiOS. Po śmierci Chwalewika pozostałości jego bogatego warsztatu dokumentacyjnego trafiły do Biblioteki Narodowej w Warszawie. Wśród nich rękopis Zbiorów polskich z naniesionymi przez autora poprawkami i uzupełnieniami.

H.Ł.

Zob. też:
Edward Chwalewik (1873-1956) – czyli życie pełne pasji, wielu talentów i dokonań. W: Hanna Łaskarzewska: Wielcy nieobecni. Pierwsze generacje liderów Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich. Warszawa: SBP, 2019, s. 119-133
Chwalewik Edward: Z moich wspomnień o zbieractwie. Oprac. Hanna Łaskarzewska i Martyna Figiel. Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2006
Maria Stankiewicz: Edward Chwalewik -  bibliofil, bibliotekarz, społecznik. „Roczniki Biblioteczne” 1985, z. ½, s. 439-465