80 rocznica śmierci Stefana Dembego

10 listopada 2019 r. minęła 80 rocznica śmierci Stefana Dembego (1862-1939), bibliotekarza, nauczyciela, bibliografa, księgarza, wydawcy, bibliofila, twórcy Biblioteki Narodowej i jej pierwszego dyrektora.

Stefan Demby urodził się 4 czerwca 1862 r. w Łomży, do gimnazjum uczęszczał w Płocku. Po uzyskaniu matury w 1883 r. podjął studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim. Ukończył je w1889 r. Wyniesiona z domu miłość do ksiąg skłoniła go do samodzielnych studiów polskiej literatury i kultury. Korzystał z bibliotek i został opiekunem jednej z czytelń Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności. Poślubienie Leontyny Gogolewskiej umożliwiło mu założenie i prowadzenie księgarni nakładowej w latach 1897-1905. Po jej przymusowym zamknięciu zatrudnił się na kolei warszawsko-wiedeńskiej, gdzie wspierał walkę o szkołę i język polski. Uczył w szkołach prywatnych i na kursach, pisał korespondencje do gazety w Pradze, kolekcjonował materiały biograficzne i przygotowywał biogramy do Słownika pisarzy polskich, opracowywał bibliografie A. Świętochowskiego, H. Sienkiewicza, Z. Glogera, redagował antologie utworów pisarzy polskich. Był członkiem Towarzystwa Biblioteki Publicznej w Warszawie i brał czynny udział w jej utworzeniu, pracował nad projektami instytutu bibliograficznego, był projektodawcą i pierwszym redaktorem „Przeglądu Bibliotecznego”.

W 1919 r. został zatrudniony na stanowisku kustosza w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie, by po kilku miesiącach przejść na stanowisko referenta w Wydziale Bibliotek w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, gdzie w latach 1925-1934 pełnił funkcję naczelnika. Zajmował się sprawami organizacyjnymi, m.in. integracją i unifikacją bibliotek rozproszonych pod zaborami, wspieraniem nowo tworzonych, uporządkowaniem i ujednoliceniem zasad ich funkcjonowania i metod pracy, tworzeniem bieżącej bibliografii narodowej w postaci „Urzędowego Wykazu Druków”, egzemplarzem obowiązkowym druków, organizacją międzynarodowej wymiany wydawnictw, wymianą dubletów między bibliotekami, angażował się w kształcenie bibliotekarzy, inicjował egzaminy na bibliotekarzy, układał ich programy i przewodniczył Komisji Egzaminacyjnej. Brał udział w zjazdach bibliofilskich i bibliotekarskich, w 1921 r. został współzałożycielem Towarzystwa Bibliofilów Polskich i jednym z jego pierwszych prezesów.

Największym osiągnięciem S. Dembego były jego długotrwale, skuteczne działania, które doprowadziły do utworzenia BN. Podjął je już na początku swej pracy ministerialnej, gromadząc liczne dary dla przyszłej BN. W 1921 r. ogłosił w prasie swą wizję BN, włączając się do publicznej dyskusji na temat książnicy narodowej oraz przygotowując warunki do przyjęcia zbiorów Biblioteki Załuskich, skonfiskowanych i wywiezionych do Petersburga, a zwracanych Polsce w wyniku traktatu ryskiego. Pozyskał także bezcenne zbiory emigracyjne, m.in. muzealne zbiory z Raperswil, które wraz z darami i sprowadzonymi z Rosji ulokował – z braku własnego gmachu BN – w bibliotekach warszawskich. Organizował kształcenie przyszłych pracowników BN, tzw. „Dembiaków” - grupy 28 studentów uniwersytetu, bronił koncepcji jednej BN w Warszawie, walczył o jej siedzibę i środki na działalność, od 1930 r. z upoważnienia ministra praktycznie kierował jej pracami, a od 1934 r. zarządzał nią jako jej pierwszy dyrektor. Na emeryturą odszedł w 1937 r. Jego bogate kolekcje książek i dokumentów zostały zniszczone w działaniach wojennych. Zmarł 10 listopada 1939 r.

W uznaniu zasług otrzymał w 1929 r. Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski.

J. W.

Zob. też:
Rymsza-Zalewska Danuta: Stefan Demby : znany i nieznany. Warszawa: BN, 2003