Tragiczny los zbiorów specjalnych po upadku Powstania Warszawskiego

1 sierpnia 2019 r. mija 75 lat od wybuchu Powstania Warszawskiego. Z tej okazji warto przypomnieć o nieodwracalnych stratach jakie poniosły biblioteki w Warszawie w czasie II wojny światowej, w tym po upadku Powstania Warszawskiego.

Swoistym symbolem wojennego losu warszawskich bibliotek jest Biblioteka Ordynacji Krasińskich, założona na początku XIX w. i mieszcząca się od 1930 r. na ulicy Okólnik w Warszawie. Jej przedwojenne zbiory liczyły ok. 250 000 tys. jednostek i zawierały m.in. cenne rękopisy i starodruki, mapy, atlasy z rodzinnej kolekcji Krasińskich, zbiory Muzeum Polskiego Konstantego Świdzińskiego oraz wiele innych, pomniejszych księgozbiorów prywatnych, które przekazywano Bibliotece w darze bądź jako depozyty. 

Podczas kampanii wrześniowej budynek Biblioteki Ordynacji Krasińskich został uszkodzony, ale jej kolekcje nie ucierpiały. W maju 1941 roku zbiory Biblioteki na Okólniku zostały włączone do utworzonej rok wcześniej Biblioteki Miejskiej w Warszawie (niem. Staatsbibliothek Warschau) a ona sama została przeznaczona jako miejsce przechowywania zbiorów specjalnych. Do budynku przy ul. Okólnik 9 przeniesiono wówczas najcenniejsze rękopisy i starodruki m.in z dwóch największych bibliotek warszawskich: Narodowej i Uniwersyteckiej. W sumie w Bibliotece na Okólniku znalazło się ok. 400 tys. jednostek, stanowiąc prawdopodobnie najcenniejszy zbiór książek na ziemiach polskich.

Podczas Powstania Warszawskiego niemal w całości spłonęły magazyny zlokalizowane na piętrach budynku Biblioteki, choć ratownikom udało się część zbiorów uratować, wyrzucając z narażeniem życia książki z płonącego budynku. Ocalał parter z rękopisami Biblioteki Ordynacji Krasińskich oraz piwnice, gdzie umieszczono najcenniejsze zbiory - rękopisy BN i BUW. 

Niestety w październiku 1944 r., po upadku Powstania i wbrew warunkom układu kapitulacji, niemieckie oddziały Brandkommando podpaliły pozostałe zbiory biblioteczne znajdujące się na Okólniku.

W sumie w wyniku bombardowania budynku we wrześniu 1944 r. a następnie po akcji celowego zniszczenia zbiorów w październiku 1944 r. spłonęło 26 000 rękopisów, 2500 inkunabułów, 80 000 starych druków, 100 000 rysunków i grafik, 50 000 nut i teatraliów a także obszerne kolekcje map i atlasów oraz dużą część katalogów i inwentarzy. Unicestwione zostały m.in. fragmenty rękopisu „Pana Tadeusza” Mickiewicza, materiały literackie Słowackiego i Zygmunta Krasińskiego.

O zagładzie cennych zbiorów bibliotecznych przypomina Urna - szklany pojemnik zamknięty w obudowie z pleksiglasu, zawierający spopielałe szczątki rękopisów i starodruków wydobytych z podziemi Biblioteki na Okólniku w październiku 1944r.

Urna przechowywana jest w Sali Wilanowskiej Barokowego Pałacu Krasińskich w Warszawie, zwanego także Pałacem Rzeczypospolitej i stanowiącego siedzibę zbiorów specjalnych Biblioteki Narodowej.

Czytaj więcej: Okólnik - symbol wojennego losu warszawskich bibliotek

JF/sbp.pl